پرونده شناخت معماری تاریخی گیلان: “حمام پیرسرا”

تاریخچه بنا

حمام مذکور در سال ۵۳-۱۳۵۲ خورشیدی به دو قسمت مردانه و زنانه تفکیک و بازسازی شد و تا سال ۱۳۸۱ مورد استفاده قرار می‏ گرفت.

مشخصات بنا

زیربنای ساختمان ۶۱۲ مترمربع بوده و از سه طرف دارای همسایگی است. بنا دارای دو ورودی است که یکی چوبی و دارای کتیبه و تزئینات و دارای شبکه هایی از جنس شیشه‏ و فلز و بدون کتیبه است.

پس از تفکیک حمام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی، ورودی با درِ فلزی به قسمت مردانه تعلق گرفت و درِ مجاور آن که از جنس چوب و دارای کتیبه و دو بازشو می‏ باشد به بخش زنانه اختصاص یافت. دیوار‏های بنا از آجر به ابعاد ۲۰*۲۰*۵ است. صحن اصلی حمام دارای پوشش منحنی و عموما از نوع پنج او هفت تند و سقف سربینه مانند دیگر حمام های منطقه شیبدار است که در گذشته سفالپوش بوده است.

درسالیان گذشته و پس از متروک شدن حمام، از این بنا به عنوان تجاری استفاده می شد، اما هم اکنون کاملاً بلااستفاده است؛ فضاهای داخلی این بنا بسیار تخریب شده و دیگر حمام به مفهوم واقعی آن وجود ندارد. (تصاویر ۱ تا ۴)

تصویر ۱-پلان وضع موجود حمام تصویر ۲-پلان سقف وضع موجود حمام

تصویر ۳-مقطع طولی بنا تصویر ۴-مقطع عرضی بنا

تزئینات بنا

این بنا دارای سردر کاشی‏کاری ارزشمندی است که در سال ۱۳۳۴ قمری ساخته شده و به شماره ۱۱۱۵۰ در تاریخ ۱۱مهرماه ۱۳۸۳در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. سازنده‏ کاشی های سردر و داخل حمام، محمد فرزند حاج یوسف کاشی‏ ساز بوده است. وی اولین کارگاه کاشی‏ پزی را در رشت راه اندازی کرد و کاشی‏ های سردر حمام حاجی محمد جعفر حج فروش در محله ساغری سازان رشت نیز در همین کارگاه ساخته شد. در بالای سردر، بسم الله و إن یکاد بر روی کاشی‏ های آبی رنگ نوشته شده است و در دو طرف آن تصویر دو فرشته مشاهده می‏ شود. در هلال پایین، تمثال احمد شاه قاجار قرار دارد و با حاشیه‏ آبی آراسته شده است. درحاشیه  سه طرف سردر، تمثال سلاطین نام برده در شاهنامه‏ فردوسی دیده می‏ شود. (تصاویر ۵ تا ۷)

تصاویر۵ تا ۷- نمای اصلی ورودی و جزئیات آن

به دلیل بی توجهی مالک بنا و نیز ارگان های متولی، طی سالیان اخیر اقدامی برای مرمت بنا خصوصا سقف سردر با ارزش آن انجام نگرفته و بیم آن می رود که این بنا و سردر ثبت شده‏ آن تخریب شده و سبب به وجود آمدن خسارت‏ های جانی و مالی برای ساکنین، مغازه داران و عابرین گردد. چنان که سالیان اخیر، علیرغم گزارش رسانه ها از وضعیت اسفبار حمام و سردر آن، هیچ اقدامی برای نجات بنا از بحران و خطرات موجود انجام نشد و عوامل شهرداری و آتش نشانی شهر رشت برای حفظ جان عابرین پیاده نسبت به تخریب بخشی از سقف سر در حمام گلزار رشت اقدام نمودند! (تصاویر ۸ و ۹- منبع کاشف الاسرار)

تصاویر ۸ و ۹-سقف سردر که توسط عوامل آتش نشانی و شهرداری به دلیل نا امن بودن برای شهروندان تخریب شد.

آسیب شناسی بنا

یکی از مشکلات این بنا و بناهایی از این دست، نحوه ثبت بنا در میراث فرهنگی است؛ چنان که تنها بخشی از بنا در میراث ثبت شده، بنابراین متولی و حامی قانونی برای بخش های غیر ثبتی موجود نیست. به عنوان مثال بنایی با عملکرد فعلی که فقط سردر آن ثبت میراث شده است، باعث ماندگاری سردر( به طور نسبی) و مهجور ماندن بخش های دیگر بنا که حامی قانونی ندارد، شده است. این موضوع مالک را در صورتی خود تمایلی به حفظ بنا نداشته باشد، به سوی نابودی بنا ترغیب خواهد کرد. حال سوال مطرح شده این است که این سردر که دارای ارزش تاریخی و بصری است و فقط به صورت پوسته ای در بدنه شهری مطرح می شود به تنهایی حائز چه میزان ارزش کالبدی است؟ در حالی که مطابق کنوانسیون های بین المللی که کشور ما نیز مدعی پیروی از آن ها است، کالبد بنا را از بافت و بستر موجود مجزا نمی داند، این نحوه ثبت بنا اصولا از چه منطقی پیروی می کند؟
با توجه به وجود انواع رطوبت اعم از رطوبت صعودی، اشباع در هوا و نیز رطوبت نزولی در منطقه، این بنا به دلیل کاربری خاص خود مبتلا به هر سه مورد رطوبت می باشد.

رطوبت صعودی
این نوع رطوبت در اکثر بناهای منطقه با درجات متفاوت مشاهده می گردد. با توجه به این که حمام گلزار دارای کاشی کاری در بخش تحتانی دیوارهای سربینه می باشد، این عارضه باعث تخریب بسیار شده و موجب پوسته شدن نازک کاری، از بین رفتن ملات پشت کاشی، در نتیجه لق شدن و جدا شدن کاشی ها شده است. ( تصاویر ۱۰و ۱۱)

تصاویر ۱۰و ۱۱-وجود رطوبت صعودی، موجبات آسیب به کاشی ها را فراهم نموده است.

رطوبت اشباع در هوا
این نوع رطوبت در بناهایی که امکان تهویه در آن ها کم و یا غیرممکن است، مشاهده می شود. حمام ها به دلیل ضرورت احتباس دما برای بالا بردن کارایی فضاها بسیار مبتلا به این عارضه هستند و در اثر متروک ماندن و وجود انواع دیگر رطوبت (صعودی و نزولی)، این عارضه تشدید شده و بنا را دچار خطرات جدی خواهد کرد. ( تصاویر ۱۲و۱۳)

تصویر ۱۲ و ۱۳-وجود رطوبت اشباع در هوا باعث از اسیب به نازک کاری و جداشدن آن از دیوارها خواهد شد.

رطوبت نزولی
این نوع رطوبت در اثر تخریب سقف در سربینه و یا نفوذ آب از هورنو (نورگیرسقفی حمام) خواهد شد. تخریب سردر حمام نیز باعث انباشت آب حاصل از بارش های جوی در پشت کاشی های سردر و در نتیجه رویش گیاهان و تخریب مضاعف این کاشی ها خواهد شد. ( تصاویر ۱۴و۱۵)

تصاویر ۱۴ و ۱۵- وجود رطوبت در در هورنوی باز و نیز تخریب سقف سردر، باعث نفوذ آب باران به جداره ها و نابودی تزئینات سردر می گردد.

تهیه و تنظیم: دکتر مینو خاکپور عضو هیات علمی دانشگاه